Lợi ích nhóm trong xây dựng pháp luật là tham nhũng

 

Tại phiên chất vấn ngày 21-8 của Ủy ban Thường vụ Quốc hội, Phó thủ tướng Lê Thành Long khẳng định có biểu hiện lợi ích nhóm trong xây dựng pháp luật nhưng không biết mức độ tới đâu. Ảnh: baochinhphu.vn

Lợi ích nhóm là thuật ngữ dùng để chỉ những lợi ích kinh tế, chính trị, xã hội mà một nhóm người hay tổ chức có thể đạt được thông qua việc ảnh hưởng hoặc tác động đến quá trình ra quyết định của cơ quan nhà nước. Lợi ích nhóm thường được hiểu là các lợi ích đặc thù mà một nhóm nhỏ các cá nhân hoặc tổ chức tìm cách tối đa hóa lợi lộc cho riêng mình mà không xét đến tác động tiêu cực đối với cộng đồng hoặc xã hội.

Nhận diện lợi ích nhóm

Chính sách thiên lệch và bất công: Sản phẩm của lợi ích nhóm trong xây dựng pháp luật là những chính sách có thiên lệch và bất công.

Giả sử một nhóm các doanh nghiệp bất động sản lớn bằng mọi cách tác động đến quá trình xây dựng pháp luật về quy hoạch đô thị và đất đai. Mục tiêu của họ là các quy định mới có lợi cho việc phát triển dự án của họ, như điều kiện chuyển đổi mục đích sử dụng đất dễ dàng hơn hoặc giảm nhẹ các yêu cầu trong báo cáo đánh giá tác động môi trường trước khi triển khai dự án.

Nhóm lợi ích (các doanh nghiệp bất động sản) xác định rõ ràng mục tiêu của mình là tối đa hóa lợi nhuận bằng cách làm giảm bớt các rào cản pháp lý, bảo vệ hoặc tăng cường lợi ích của mình. Nếu nhóm lợi ích này thành công thì các doanh nghiệp bất động sản có thể dễ dàng thu được lợi nhuận từ gia tăng giá trị dự án, thu lợi nhuận lớn từ việc phát triển bất động sản. Ngược lại, cộng đồng và môi trường có thể chịu những tác động tiêu cực như nông dân mất đất nông nghiệp, ô nhiễm môi trường hoặc tăng nguy cơ ngập lụt do xây dựng không hợp lý.

Họ có nhiều cách để tác động như vận động hành lang, tài trợ cho các chiến dịch bầu cử của những nhà lập pháp, thậm chí tham gia các tổ chức tư vấn xây dựng dự thảo. Họ sử dụng truyền thông để tạo ra áp lực dư luận, hướng công chúng và chính quyền tin rằng các dự án bất động sản của họ mang lại nhiều lợi ích cho cộng đồng (ví dụ như tạo công ăn việc làm hoặc phát triển kinh tế địa phương)… mặc dù lợi ích thực sự phần lớn thuộc về các nhà phát triển bất động sản.

Hành động của nhóm này không chỉ tác động đến quá trình xây dựng pháp luật mà còn có thể gây ra hậu quả tiêu cực cho xã hội, đặc biệt là cho những nhóm yếu thế hoặc các lĩnh vực khác như môi trường, thể hiện rõ nét tính thiên lệch và bất công của lợi ích nhóm.

Lợi ích nhóm sử dụng ảnh hưởng: Sử dụng ảnh hưởng là một đặc điểm quan trọng của lợi ích nhóm. Các nhóm lợi ích dùng quyền lực, mối quan hệ hoặc nguồn lực tài chính để tác động đến quá trình ra quyết định của các cơ quan, cá nhân có thẩm quyền nhằm đạt được những quy định hoặc chính sách có lợi cho mình. Nhóm lợi ích có thể thông qua nhiều kênh như vận động hành lang (lobbying), tài trợ chính trị, hoặc liên minh với các nhân vật có quyền lực.

Ví dụ một nhóm công ty dược phẩm lớn muốn tác động đến quá trình xây dựng luật về quản lý giá thuốc tại một quốc gia, họ có thể thuê những người chuyên vận động hành lang có quan hệ gần gũi với các nhà lập pháp hoặc có khả năng tiếp cận với người ra quyết định cấp cao trong chính phủ.

Các nhà vận động hành lang thuyết phục các nhà lập pháp rằng quy định quá chặt chẽ về giá thuốc sẽ làm giảm động lực đầu tư vào nghiên cứu và phát triển (R&D), ảnh hưởng xấu đến sức khỏe cộng đồng do thiếu các loại thuốc mới và sáng tạo. Họ thuyết phục các quan chức rằng duy trì giá thuốc ở mức cao có lợi ích vượt trội hơn so với lo ngại về chi phí y tế tăng cao.

Nhóm lợi ích này có thể tài trợ cho chiến dịch tranh cử của những ứng cử viên ủng hộ quan điểm của họ. Hoặc có thể thực hiện gián tiếp thông qua các ủy ban hành động chính trị hoặc các tổ chức phi lợi nhuận.

Các công ty dược còn xây dựng liên minh với các chuyên gia y tế có uy tín, tổ chức y tế lớn hoặc cơ quan quản lý. Liên minh này tạo ra một mặt trận thống nhất để thúc đẩy các quan điểm có lợi cho ngành công nghiệp dược phẩm. Thông qua các liên minh này, nhóm lợi ích có thể đưa ra các nghiên cứu, báo cáo hoặc bằng chứng có lợi cho quan điểm của mình và khiến các nhà lập pháp hoặc công chúng tin rằng chính sách mà họ ủng hộ là cần thiết cho sức khỏe cộng đồng.

Nhóm lợi ích thành công thì nhà nước sẽ ban hành chính sách có lợi cho các ông lớn dược phẩm dù điều này có thể gây thiệt hại cho xã hội hoặc các nhóm khác trong cộng đồng.

Đặc tính thiên vị: Thiên vị là một đặc tính quan trọng của lợi ích nhóm. Các lợi ích mà nhóm này đạt được thường không công bằng, một số ít có lợi bất chấp hậu quả có thể gây thiệt hại cho cộng đồng, cho công cộng hoặc cho các nhóm khác.

Ví dụ một nhóm các công ty khai thác, sản xuất năng lượng từ dầu mỏ và than đá tìm cách tác động đến chính sách năng lượng quốc gia để duy trì ưu đãi về thuế và giảm bớt các quy định về môi trường. Họ vận động để được hưởng những ưu đãi như giảm thuế, trợ giá cho ngành năng lượng hóa thạch hoặc miễn trừ khỏi các quy định môi trường nghiêm ngặt, hoặc ưu tiên phát triển năng lượng hóa thạch, trì hoãn hoặc giảm bớt các cam kết quốc gia về cắt giảm khí thải nhà kính trong các thỏa thuận quốc tế, làm chậm sự phát triển của ngành năng lượng tái tạo.

Những chính sách này, dưới sự bảo đảm của các nhân vật chủ chốt, làm lợi cho các doanh nghiệp kinh doanh năng lượng hóa thạch bất chấp việc làm trầm trọng thêm các vấn đề môi trường, cản trở sự phát triển bền vững và công bằng cho toàn xã hội.

Lợi ích nhóm là một dạng tham nhũng.

Lợi ích nhóm có thể xem như một dạng đặc thù của tham nhũng. Điều này có thể thấy qua cách mà các nhóm này sử dụng quyền lực, ảnh hưởng để đạt được những lợi ích cho một nhóm nhỏ mà gây hại cho lợi ích công cộng hoặc cộng đồng rộng lớn hơn.

Tham nhũng được định nghĩa rộng rãi là hành vi lạm dụng quyền lực công để thu lợi riêng. Tham nhũng cũng có đặc điểm là tính thiên vị, không công bằng. Cả lợi ích nhóm và tham nhũng đều gây ra những hậu quả tiêu cực cho xã hội như suy giảm niềm tin vào hệ thống pháp luật và chính trị, gia tăng bất công xã hội và làm giảm hiệu quả quản lý nhà nước. Khi lợi ích nhóm chi phối quá trình lập pháp, các chính sách và luật lệ sẽ thiếu công bằng, chỉ phục vụ lợi ích của một số ít người, gây bất mãn trong xã hội, làm suy yếu niềm tin của người dân vào chính quyền.

Lợi ích nhóm là một dạng tham nhũng bởi vì chúng đều liên quan đến việc lạm dụng quyền lực công để đạt được lợi ích riêng, dẫn đến sự bất công bằng và gây ra những hậu quả tiêu cực cho xã hội.

Các ví dụ nêu trên cho thấy rõ cách mà lợi ích nhóm có thể làm suy yếu tính công bằng và hiệu quả của pháp luật và chính sách công, tương tự cách mà tham nhũng làm suy giảm lòng tin vào chính quyền và gây hại cho lợi ích chung của cộng đồng.

Công khai, minh bạch và phản biện xã hội

Trong bối cảnh lợi ích nhóm đang có xu hướng ngày càng trở nên tinh vi và phức tạp, quy định 178-QĐ/TW của Bộ Chính trị về kiểm soát quyền lực trong công tác xây dựng pháp luật, ban hành ngày 1-8-2024, là một văn bản cần thiết và kịp thời. Để hạn chế lợi ích nhóm trong xây dựng pháp luật, các chính sách của Nhà nước cần hướng tới những cơ chế sau đây.

Trước hết, cần kiểm soát quyền lực chéo giữa các cơ quan nhà nước trong xây dựng pháp luật. Quy định này đặt ra cơ chế kiểm soát quyền lực giữa các cơ quan, tổ chức và cá nhân có thẩm quyền, thông qua việc thực hiện các quy trình và thủ tục chặt chẽ trong công tác xây dựng pháp luật. Điều này nhằm đảm bảo không có cá nhân hoặc nhóm nào có thể lạm dụng quyền lực để đưa vào các quy định có lợi cho mình.

Các cơ quan nhà nước có thẩm quyền sẽ thực hiện giám sát và kiểm tra nội bộ thường xuyên để phòng ngừa, phát hiện và xử lý các hành vi tiêu cực, tham nhũng và lợi ích nhóm. Việc rà soát, hệ thống hóa văn bản pháp luật cũng được nhấn mạnh để đảm bảo các quy định mới phù hợp và không bị chi phối bởi lợi ích nhóm.

Cần tăng cường trách nhiệm giải trình và công khai, minh bạch. Quy định này yêu cầu sự công khai, minh bạch trong quá trình tổ chức và hoạt động của các cơ quan xây dựng pháp luật, kể cả việc kiểm soát xung đột lợi ích và thực hiện quy tắc ứng xử.

Bên cạnh đó, cần công khai các dự thảo chính sách để nhiều thành phần trong xã hội được tiếp cận, góp ý xây dựng. Bảo đảm phải có phản biện xã hội đối với các chính sách ảnh hưởng đến quyền lợi của người dân. Điều này giúp giảm thiểu khả năng lợi ích nhóm có thể lộng hành trong quá trình xây dựng pháp luật.

Các cá nhân và tổ chức vi phạm sẽ bị xử lý nghiêm theo quy định của Đảng và pháp luật của Nhà nước, bao gồm cả kỷ luật Đảng, xử lý hành chính và thậm chí truy cứu trách nhiệm hình sự nếu cần thiết. Điều này nhằm răn đe và ngăn chặn sự xuất hiện của các hành vi lợi ích nhóm trong quá trình xây dựng pháp luật.■